Günümüzde ABD doları dünyadaki bir numaralı rezerv para. Bu kurun bedel kazanması yahut kaybetmesi Türkiye’nin yanı sıra tüm ülkelerin ekonomilerini etkilemekte. Dünya üzerinde adeta hakim kur haline gelen dolar günlük hayatta daima sirkülasyonda. Öyle ki ülkelerin yüzde 62’si merkez bankalarında dolar bulunduruyor.
Dünyada rezervlerinde en çok dolar bulunduran ülke 3 trilyon 371 milyar dolar ile Çin olurken onu 1 trilyon 254 milyar dolar ile Japonya ve 898 milyar dolar ile İsviçre izliyor. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası rezervlerinde de haziran ayı prestijiyle 108 milyar dolar bulunuyor. Pekala ABD para ünitesi birinci sefer nasıl ortaya çıktı? Nasıl bu kadar hakim kur haline geldi?
İlk defa Avrupa’da ortaya çıktı
Dolar sözü sanıldığının tersine ABD’den daha eski. Bir vakitler günümüzdeki Çekya hudutları içerisinde bulunan Bohemya Krallığı’ndaki Joachimsthal (günümüzde Jachymov) kentindeki madenleden çıkarılan gümüş, 1519 yılında gümüş sikke olarak basılmaya başlandı. İsmini Hristiyanlık dinindeki Aziz Joachim’den alan Joachimsthal, Almanca, ‘Joachim’in vadisi’ manasına geliyor. Basılan gümüş sikkeler ise Joachimsthaller ismiyle anılmaya başlandı. Daha sonradan ismi ‘thaler’ olarak kısaltıldı. Thaler sözü, günümüzdeki ABD para ünitesinin atası.
Bohemya Krallığı’nda basılan thaler1500’lerin ortalarında artık thaler tüm Avrupa’da yeterli tanınıyordu. O periyot Avrupa’nın büyük bir kısmını yöneten Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu ise bünyesinde bulunan krallıklar için standart bir boyutta ve gümüş içeriğine sahip bir para ünitesi üzerinde çalışıyordu. İmparatorluk standart para olarak thaler’i seçti ve kabul edilebilir tüm gümüş paralara “Reichsthalers” (imparatorluğun thaler’leri) ismini verdi. Bu para ünitesi daha sonra Hollanda Krallığı tarafından leeuwen daalder (aslanlı thaler) ismiyle kullanılmaya başlandı. Thaler ayrıyeten Prusya’nın birtakım eyaletlerinde ve İskandinavya’daki krallıklarda da para ünitesi olarak uzun mühlet kullanıldı.
ABD dolarının ortaya çıkışı
Coğrafi keşifler sonucu Avrupalı koloniciler ile Hollandalıların leuwendaalder’i Amerika kıtasına da yayıldı. Hollandaca’da telafuzu ‘dolar’ formunda olan bu para ünitesi Avrupalı göçmenler ortasında kullanılmaya başlandı. Hatta Amerika kıtasındaki İspanyol kolonilerinde kullanılan İspanyol pesosu ya da ‘sekizli parça’ olarak isimlendirilen gümüş paralar da İspanyol doları olarak anılmaya başlandı.
Hollandalıların leeuwendaalder’i1792’de bağımsızlığını yeni kazanan ABD, para ünitesi olarak doları seçti. Sembol olarak İspanyol pesosunu simgeleyen PS harflerinin üst üste bindirilmesiyle oluşan $ sembolü kullanılmaya başlandı. Philadelphia’da yeni bir darphane kuruldu ve 1794’te faaliyetlerine başladı. Darphane, Amerika Birleşik Devletleri hükümeti tarafından yetkilendirilen birinci yapıydı. Bununla birlikte, hem altın hem de gümüş kıtlığı nedeniyle, 1837’de evvel paranın sonra 1853’te de paradaki gümüş ölçüsü düşürüldü. Birinci kağıt banknot 1862’de piyasaya sürüldü. 1965’te ise madeni paralardan gümüş büsbütün çıkarıldı. İspanyol doları ise İspanya’nın Amerika kıtasındaki sömürgelerini kaybetmesinin akabinde tarihe karıştı.
Dolar hakim kur oluyor
İkinci Dünya Savaşı’na sonradan katılan ABD, savaş sırasında birçok ülkenin silah ve mal tedarikçisiydi. Müttefik ülkeler ödemelerini ABD’ye altınla yapıyordu. ABD dünya üzerindeki altının birçoklarına sahip olmuştu. Bu durum ülkelerin rezervlerini tüketmesine ve altın kullanımının imkansız hale gelmesine yol açtı. 44 müttefik ülkeden delegeler, 1944’te ABD’deki Bretton Wood’da bir ortaya gelerek ‘hiçbir ülkeye ziyan vermeyecek’ bir döviz idaresi sistemi geliştirdiler . Delegasyon, dünya para ünitelerinin artık altına bağlı olmayacağına, ABD kuruna sabitleneceğine karar verdi. Bu tarihten itibaren ülkeler kendi merkez bankalarında ABD kurunu biriktirmeye başladı.
Günümüzde ise ABD’den öteki Kanada, Avustralya, Singapur, Hong Kong üzere birçok ülke para ünitesi olarak doları kullanıyor. Ayrıyeten Ekvador ve El Salvador üzere birtakım ülkeler de para ünitesi olarak ABD dolarını kullanıyor.
Kaynaklar: BBC, Exeter University, Wall Street Journal
