Foreks – Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) blog yazısında ham petrol fiyatlarında gerçekleşebilecek artışların Türkiye iktisadı özelinde enflasyon ve cari istikrar üzerindeki iddiası tesirleri sayısallaştırıldı.
TCMB Kıdemli Ekonomist Okan Eren, Ekonomist M.Koray Kalafatçılar, Başdanışman Eren Ocakverdi ve Yardımcı Ekonomist Orhun Özel tarafından kaleme alınan “Uluslararası Petrol Fiyatlarının Tüketici Fiyatlarına ve Cari İstikrara Yansımaları” başlıklı blog yazısı, Merkezin Güncesi sayfasında yayımlandı.
Yazıda şu değerlendirmelere yer verildi:
“Son periyotta artan jeopolitik tansiyonlar nedeniyle ham petrol fiyatlarının ülke ekonomilerine tesirleri yine gündeme geldi. Mayıs ayı başında 60 ABD dolarına kadar gerilemiş olan Brent petrol varil fiyatı yaşanan gelişmelerin akabinde süratli bir halde artarak 80 ABD doları düzeylerine yaklaştı. Milletlerarası fiyatlar gerginliklerin azalmasıyla birlikte yine gerilemiş olsa da evvelki periyoda kıyasla daha yüksek bir düzeye yerleşmiş görünüyor (Grafik 1). Tedarik sürecinin kesintiye uğrama ihtimali eşliğinde fiyatlarda yaşanan artışın büyüklüğü, ham petrol fiyatlarının mümkün tesirlerini tekrar gözden geçirmeyi gerekli kılıyor. Bu blog yazısında ham petrol fiyatlarında gerçekleşebilecek artışların Türkiye iktisadı özelinde enflasyon ve cari istikrar üzerindeki kestirimi tesirlerini sayısallaştırıyoruz.
Ham petrol fiyatları gerek arz gerekse talep istikametli gelişmeler kaynaklı olarak yüksek oynaklık sergileyen bir dinamiğe sahip. Yakın geçmişe baktığımızda, ham petrol fiyatlarının sıklıkla ilgili yıllık ortalamadan değerli ölçüde sapabildiği görülüyor. Örneğin, 2022 yılı başında yaklaşık 70 ABD doları düzeyinde olan Brent petrol fiyatları, yaşanan jeopolitik gelişmeler nedeniyle süratle yükselerek 2022 yılı Mart ayında 128 ABD dolarına kadar çıktı. Takip eden devirde ise fiyatlar, 80 ABD doları düzeyine kadar gerileyerek yıl ortalamasında 99 ABD doları olarak gerçekleşti (Grafik 2).
Net ham petrol ithalatçısı pozisyonunda olan Türkiye için milletlerarası ham petrol fiyatlarındaki gelişmeler kıymetli makroekonomik tesirleri beraberinde getiriyor. Bu bağlamda, cari istikrar ve enflasyon öne çıkıyor. Hakikaten ham petrol fiyatlarındaki artış, akaryakıt üzerinden tüketici enflasyonunu direkt etkiliyor.[1] Akaryakıtın temel bir girdi olması nedeniyle, nakliyat maliyetleri ve ulaştırma hizmetleri fiyatlarında da dolaylı artışlar izlenebiliyor. Ham petrol birebir vakitte tüp gaz, ambalaj ve kimyasallar üzere birçok esere de girdi teşkil ediyor. Bunlara ek olarak, petrol fiyatlarında yaşanan bir artış; yükselen enflasyonun yaratabileceği geriye yanlışsız endeksleme davranışı, enflasyon beklentileri ile cari istikrarda bozulma kaynaklı döviz kuru baskısı üzere kanallarla da enflasyonu dolaylı olarak etkiliyor.
Ham petrol fiyatlarının manşet enflasyon üzerindeki tesirini ölçmek için Bayesçi prosedürle bir Vektör Ardışık Bağlanım (VAR) model iddia ediyoruz.[2] Bulgularımız, ham petrol fiyatında yüzde 10’luk bir artışın tüketici enflasyonunu kesin olarak 1 puan artırdığına işaret ediyor. Toplam tesirin yaklaşık yarısı birinci çeyrekte gerçekleşirken, bir yılın sonunda yaklaşık 0,8 puanlık bir tesir kelam konusu (Grafik 3).
Mayıs ayında yayımlanan Enflasyon Raporu’nda 2025 yılı Haziran ayında Brent petrol fiyatının 62 ABD doları olacağı varsayılmıştı. Brent petrol fiyatlarındaki aktüel gelişmelerin oluşturacağı enflasyonist baskılar için, kolay bir hesaplama ile üstte aktarılan esnekliklerin ne ima ettiğini söylemek mümkün. Bunun için, Brent petrol fiyatında temmuz ayında ortalamada 10 ABD dolarlık, yani yaklaşık yüzde 16’lık bir yükseliş senaryosu oluşturuyoruz. Bu türlü bir senaryoda, 2025 yılı sonunda yıllık enflasyon varsayımımız, direkt ve dolaylı tesirlerin toplamıyla 1,2 puan yükselirken, bir yıl sonunda toplam artış 1,6 puan oluyor.
Ham petrol fiyatları cari dengeyi de güç ithalatı ve ihracatı üzerinden direkt etkiliyor. Bu etkiyi hesaplamak için ihracat ve ithalatın fiyat esnekliğini sıfır varsayarak petrol fiyatlarındaki artışın dış ticaret sayılarına direkt yansıyacağını varsayıyoruz.[3],[4] Bu durumda, ham petrol fiyatının cari açık üzerindeki 12 aylık net tesirini, her 10 ABD dolarlık artışta 2,6 milyar ABD doları civarında yükseliş olarak hesaplıyoruz. Hakikaten ortalama 10 ABD dolarlık ham petrol fiyat artışının, petrol eserleri ithalatını 5,1 milyar ABD doları, ihracatını da 2,2 milyar ABD doları üst çekeceği öngörülüyor. Hasebiyle ham petrol fiyatındaki artışın ithalatta neden olduğu yükselişin kayda bedel bir kısmı ihracat tarafından telafi edilmiş oluyor. Ayrıyeten cari açık üzerindeki net etkiyi hesaplarken, ilgili artışların ödemeler istikrarı tarifli dış ticaret uyarlama kalemlerindeki ve net taşımacılık gelirlerindeki yansımalarını da (0,3 milyar ABD doları fazla ve cari açıkta birebir ölçü azalış) dikkate alıyoruz. Birebir senaryo çerçevesinde, son iki çeyreklik devir kapsamında 2025 yılı cari açığı üzerinde 1,2 milyar ABD doları üst taraflı risk oluşuyor (Grafik 4).
Özetle; ham petrol fiyatları epey oynak bir yapıya sahip ve yıl içinde sert dalgalanmalar sergileyebiliyor. Son haftalardaki gelişmeler bu durumu teyit etti. Ham petrol fiyatlarında keskin yükselişlere yol açan gelişmeler, kalıcı bir nitelik kazandıkları ölçüde, temel makroekonomik göstergeler üzerinde olumsuz tesirlere neden olabiliyor.[5] Brent petrol varil fiyatında gerçekleşebilecek 10 ABD doları meblağında bir artış varsayımıyla yaptığımız hesaplamalar, temel makroekonomik değişkenler üzerindeki tesirin yönetilebilir olduğuna işaret ediyor.
[1] Son yıllarda akaryakıtın tüketici sepeti içindeki tartısı azalma eğiliminde. 2022 yılında yüzde 4,9 olan hisse 2025 yılında yüzde 3,3’e gerilemiş durumda. Ayrıyeten, akaryakıt eserlerinden alınan maktu vergi, ham petrol fiyatlarından yurt içi eser fiyatlarına geçişi sınırlamakta. [2] Yöntemle ilgili daha ayrıntılı bilgi için: Öğünç, F. (2019), “A Bayesian VAR Approach to Short Term Inflation Forecasting”, TCMB Çalışma Bildirimi (No:19/25). Örneklem periyodumuz 2011 yılı sonrasını kapsıyor. Modelimizde, global büyüme, Brent petrol fiyatı, ithalat ünite kıymet endeksi, sepet kur, kredi, çıktı açığı ve manşet enflasyon yer alıyor. Çıktı açığı ve kredi hariç tüm değişkenler çeyreklik logaritmik fark halinde modele girmekte. Ayrıyeten, minimum fiyat ile yönetilen fiyat ve vergi tesirlerini ölçen bir değişken de dışsal olarak modele eklendi. Modelde dört gecikmeye yer verdik. Global büyüme göstergesi ihracat yüklü seridir. Krediler, kur tesirinden arındırılmış ve reelleştirilmiştir; seri standardize edildikten sonra 13 haftalık ortalaması alınmıştır. Çıktı açığı, TCMB bünyesinde üretilen sekiz farklı göstergenin kolay ortalamasıdır. Kredi ve çıktı açığı serileri tarif gereği durağandır. Kelam konusu iki seri için Enflasyon Raporu 2025–II, Grafik 2.4.13 ve Grafik 2.4.14 incelenebilir. [3] Ham petrol ithalat ve ihracat talebinin fiyat esnekliği hudutlu. Bir öteki tabirle petrol fiyatlarında yüksek artış olsa dahi ithalat ve ihracat ölçüsünde değerli oranda gerileme olmuyor. [4] Petrol fiyatlarındaki artışın iç talep ve dış talep üzerinden cari açığa dolaylı tesirlerini hesaplamalarımızda dikkate almıyoruz. [5] Petrol fiyatlarındaki şokun jeopolitik gelişmelerle etkileşimi dikkate alındığında, döviz kurları üzerinde bu yazıda öngörülenden daha önemli bir baskı oluşabilir. Bu türlü bir durumda, tahlillere kur şokunun da ayrıyeten dâhil edilmesi gerekecektir.
