İşsizlik, işgücü piyasasına yönelik direkt bir göstergeyi barındırdığı için, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin iktisat siyasetlerinin belirlenmesinde büyük bir ehemmiyete sahiptir. Enflasyonist devirlerde sıkı işgücü piyasası sorunu ile uğraşmak yerine, yükselen bir işsizlik dilek edilir. Faiz oranlarındaki artışın, işgücü piyasasını gevşetmesi ve böylelikle işsizlikte bir artış olması, siyaset yapıcıların enflasyon ile çaba de görmek istediği şeylerin başında gelir.
Türkiye dışı bir örnek vermemiz gerekirse, ABD’de sert faiz artırımlarına karşın, işgücü piyasasındaki sıkı imajın, Fed Lideri Powell’ı ne kadar rahatsız ettiğini gösterebiliriz. Elinde hala iki faiz arıtımı sopasını sallayan Powell’ın her konuşmasında sıkı işgücü piyasası ve bir türlü artmayan işsizliği işaret etmesinin sebebi ise işte tam olarak bu.
Özellikle yüksek enflasyonun hakim olduğu devirlerde, faiz artırım silahı ve sıkı maliye siyasetlerinin, işsizlik üzerinde artırıcı bir tesirini görmek mümkündür. Esasen temel olarak arzulanan şey de budur.
Peki işgücü piyasasının enflasyon ile olan bağlantısı ne? Siyaset yapıcılar enflasyonist devirlerde neden faiz artırımlarının işsizliği artırmasını isterler?
Adam Smith ekolü “klasik iktisatçılar” arz istikametli iktisada inanırlar. Onlara nazaran temel olan şey “talep değil, arzdır”. Para ise iktisatta, gerçek faaliyetlerin üstünü örten bir örtüdür. Rastgele bir maldan farkı yoktur. Yalnızca değiş tokuş için kullanılan öbür malların tersine, genel kabul görmüş öbür bir maldan ibarettir. Bununla birlikte, talep, çoklukla arz üzerinde hakim değildir. Aksisi bir halde “Say Kanunu” ile söz edildiği üzere, “her arz, kendi talebini yaratır”.
Bu doğrultuda “Klasik İktisat” ekolüne mensup olan iktisatçılar, “Laissez faire” diye isimlendirilen bir kelam etrafında toplanırlar. “Bırakınız yapsınlar”… İşte bu kelam, karar alıcıların ve o dönemki genel manası ile devletin, gerçek ekonomik hayata müdahale etmemesi gerektiğini, ekonomik özgürlüğün büsbütün özel dala bırakılmasının iktisat için en hakikat tercih olacağı temeline dayanır. Merkantilist sistemin reddi ve kapitalizmin sloganıdır!
Keynes, müdahale için yol gösteriyor
Klasik ekolün “Laissez faire” kelamı, liberal bir idare çatısında özgür bir piyasa iktisadı dileğinin dışa vurmuş halidir. Ekonomik hayat bağımsız olmalı ve devlet buna müdahale etmemelidir. Piyasa sistemi o denli istikrarlar üzerine heyetidir ki, tam istihdam dahil bütün istikrarlar, kısa müddetli sapmalar haricinde muntazam bir istikrar içinde çalışırlar. Adam Smith’in “gizli eli” her şeyi tekrar yoluna koyar…
Keynes ise tam aykırısını söyler. Ne bir bâtın el vardır ne de tam istihdam her vakit için geçerlidir. İktisat istikrarda olmadığı üzere, kendi haline bırakıldığı vakit bu dengeyi elde etmesi olanaksızdır. Devlet ya da karar alıcılar, vakit zaman iktisada müdahale ederek onu rayına geri oturtmalı, bunun içinde piyasa iktisadına zıt kimi kararlar almalıdırlar…
İşte bu iki ekolün temel aldığı iki zıt görüş, özgürlük ve nispi müdahale, işsizliğin ekonomik hayat üzerindeki temel işlevini bize özetliyor.
İşsizlik değerlidir, zira Adam Smith ekolünü savunduğu üzere, günümüzde “her arz kendi talebini” değil, “talep kendi arzını yaratır” durumu geçerlidir. Ziyadesiyle ısınmış, nakdî genişlemenin olduğu, münasebetiyle da düşük işsizliğin kol gezdiği bir iktisatta, talep o kadar yüksektir ki, bir müdahale olmadığı takdirde, kısıtlı kalan arzla birlikte fiyatlar yükselecek bu da enflasyona yol açacaktır. İşsizliğin yükselmesi, hane halkının harcanabilir toplam geliri üzerinde negatif bir tesire yol açacağı için, talepte bir azalma yaşanacak böylelikle düşen talep, kendi arzını etkileyeceği için enflasyonda bir yavaşlama yahut gerileme meydana gelecektir.
Peki Türkiye’de durum ne?
Türkiye, kronik olarak yüksek işsizlik, yüksek enflasyon ve ‘talihsiz’ ekonomik görünüme sahip olan bir ülke. Lakin işsizlik sorunu bilhassa son birkaç yıldır tahlile kavuşmuş üzere gözüküyor.
2020’nin Temmuz ayında 14,2 ile tepeye çıkan işsizlik, bugün prestijiyle yüzde 9,5 ile 2014’ün Şubat ayından beri görülen en düşük düzeye geriledi. Yüzde 14,2’lerden yüzde 9,5’e gerileyen bu oran, bize Türkiye’de işsizliğin düştüğünü göstermesinin yanında toplam talebinde yükseldiğine dair bir sinyal veriyor…
Bu sinyal, aslında gelişmekte olan bir ülke için olumlu. Zira dış bir cepheden bakıldığında, ülkedeki ekonomik büyümenin, istihdam üzerindeki olumlu tesirini görmek mümkün. Ayrıyeten grafikte kırmızı çizgi ile gösterilen 5 yıllık işsizlik ortalamasının yaklaşık 1 yıldır altında kalan işsizlik oranı, Türkiye’de birtakım yapısal ıslahatlar hasebiyle işsizliğin gerilediği niyetine yol açabilir.
Gerçekten o denli mi? Yani hakikaten Türkiye birtakım yapısal ıslahatlar yaptı ve işsizlik düşüyor mu? Süratle artan fiyatlar ve fiyatlar işgücü piyasasına olan arzı mı artırıyor? Yoksa, işsizlik oranları kısmen de olsa ilizyonist bir görünüme mi sahip?
Yukarıda görünen grafik, “Geniş İşsizlik Oranı” olarak söz edilen oran, klasik “İşsizlik Oranı” hesaplamasının bilakis daha kapsamlı bir hesaplama. Klasik işsizlik oranı olarak bildiğimiz ve 2023’ün Mayıs ayında Türkiye’de 9,5’e gerileyerek tekrar tek haneye düşen oran, son 4 hafta içerisinde işsiz olup, iş müracaatında bulunan şahısların oranını bize veriyor. Geniş tarifli işsizlik ise son 4 hafta içerisinde iş başvurusu yapmamış, lakin hala işsiz olan şahısların oranının da dahil edildiği bir hesaplama.
Dr. Mahfi Eğilmez’in “Kendime Yazılar” isimli blog serisinin “Deve Kuşu Teorisi” başlıklı yazısında bahis hakkında, “Geniş Tarifli İşsizlik” oranı için “Bizdeki gerçek işsizlik oranı, geniş işsizlik oranına yakın düzeyde” yorumu yer alıyor. Bununla birlikte Eğilemez, gelişmiş ekonomilerde, geniş tarifli işsizlik oranı ile, olağan işsizlik oranı ortasındaki farkın pek de yüksek olmadığını ekliyor.
Türkiye için ise durum tam zıddı. Geniş tarifli işsizlik oranı ile, tek haneye düşen işsizlik oranı ortasındaki fark, epeyce yüksek. Geniş tarifli işsizlik, yüzde 22,5 oranında bir işsize işaret ederken, olağan işsizlik oranı ise yüzde 9,5 oranında bir işsizliğe işaret ediyor. Öyleyse hangisi hakikat?
Aslında, ikisi de yanlış değil fakat birisi hakikat. O da “geniş tarifli işsizlik” oranı. Mahfi Eğilmez’in belirttiğine nazaran, gerçek oran, âtıl işgücü oranı ismi altında kendisine TÜİK datalarında yer bulan geniş tarifli işsizlik oranı. Bu oranın, gerçek işsizliğe yakın olduğuna dair düşüne ise, iş müracaatında bulunanların, bir mühlet sonra vazgeçip iş başvurusu yapmamaya başlamaları yer alıyor…
İşsizlik Oranı ve Atıl İşgücü Oranı Ortasındaki FarkSon devirde, bilhassa 2020 yılının başından itibaren geniş tarifli işsizlik ile, olağan işsizlik ortasındaki farkın açıldığını görmekte mümkün.
İşsizlik Oranı ve Atıl İşgücü OranıAyrıca grafikten de görülebileceği üzere, birtakım devirlerde geniş tarifli işsizlik ile, olağan işsizlik ortasındaki uyum külliyen kaybedilirken, kimi devirlerde ise, bilhassa 2020 yılında, geniş tarifli işsizlik sert sıçramalar yaşamıştır.
Enflasyonun ortasında, işsizlikten ne haber?
Bütün bunların akabinde, işsizlik artıyor mu düşüyor mu yorumunu yapmak, hangi dataya hangi noktadan bakıldığına nazaran değişecektir. 2014’ten günümüze gerçek olağan işsizlik oranına bir bakış atacak olursak, Türkiye’de işsizliği ortalamaların altında olduğunu ve işsizliğin düştüğünü söyleyebiliriz. Lakin birebir tarihler ortasında geniş tarifli işsizlik oranına bakacak olursa, işsizliğin arttığını ve bilhassa vakit zaman dalga boyutlarının artarak işgücü piyasasında birtakım bozulmaların olabileceği yorumunu yapmak mümkün. Ayrıyeten atıl işgücü oranı kısa bir mühlet 5 yıllık ortalamasının altına gerilemesinin haricinde kronik olarak ortalamaların üstünde yer alıyor.
Enflasyonun düşmesi için işsizliğin sert bir biçimde yükselmesi kural mı? Farklı iktisadi okullara nazaran farklı görüşler olmasında karşın, sıkı işgücü piyasasının enflasyonda bir gerilemeyi engellediğinden fazla, gerilemeyi zorlaştırdığına dair kuvvetli inançlar mevcut. Türkiye açısından duruma bakarsak, son devirlerde ekonomistlerin, enflasyonda gerilemenin acı reçeteleri olarak lanse ettikleri şeyin, işsizlik olup olmayacağını göreceğiz. Zira bütün genişlemeci iktisat siyasetlerine karşın, geniş tarifli işsizlik oranı 20’lerin üzerine çıpalınmış bir halde ve uzun müddettir de orada duruyor…
