Uzamsal sesteki son gelişmeler – eski ve yeni albümler sürükleyici formatlar için miksleniyor – pop dünyasında haber oldu.
Doğru prodüksiyon süreci (stüdyoda) ve teknik kurulum (evde) göz önüne alındığında, kulaklık seslerinin artık her kulağa o kadar statik olarak basılması gerekmiyor; bunun yerine, başınızın etrafında vızıldar gibi görünebilirler veya ensenizden sizi çağırabilirler.
Ya da sadece yeniden nefes alın. İster Taylor Swift’in “Mine (Taylor’s Version)” parçasının Dolby Atmos mix’inde yersiz bir slide-gitar aksanına odaklanın, ister Frank Zappa’nın eski “Big Swifty”sindeki pirinç aranjmanlı telkarinin tırtıklı detaylarını takdir edin, fikir şu: büyük hoparlör dizilerinin güçlendirilmiş, üç boyutlu hissini kulaklarınıza getirin.
Ama klasik müzik onlarca yıl önce oradaydı. Deutsche Grammophon ve Philips şirketi, 1970’lerde “Quadraphonic” – veya dört kanallı sürümler – ile deneyler yaptı. Daha yakın zamanlarda, bu 3-D hissini simüle etmek için tasarlanan binaural kayıtlar ve miksler bir zevkti. Ancak şimdi, bu ve diğer mekansal üretim uygulamaları, Apple’ın en yeni Beats kulaklıklarının bir özelliği olan baş izleme teknolojisi de dahil olmak üzere daha derin kurumsal yatırımların keyfini çıkarıyor. (Bunları takarken başınızı hareket ettirdiğinizde – izleme seçeneği etkinken – yön değiştirseniz bile ses noktaları 360 derecelik alanınızda sabit kalır.)
John Coltrane ve Eric Dolphy’nin yer aldığı yeni arşiv kaydı “Evenings at the Village Gate” ile deneyene kadar kafa takibi bana büyük ölçüde anlamsız – hatta dikkat dağıtıcı – göründü.
Dolphy’nin bas klarnetini – çalışına hayretle başımı salladığımda bile sabit kalan bir şekilde – yüzümün önünde duymak, bende efsaneyle aynı alanı paylaştığım hissine kapılmamı sağladı. Düzgün bir numara, ancak Dolphy veya Coltrane’in kendi kurallarına göre oynamasından daha önemli değil.
Kaydın yapıldığı sıralarda, klasik besteciler mekansallaştırılmış kavramları yaratıcı pratiklerine getiriyorlardı. İki kanallı stereo sesin nispeten uysal teknolojisi her evde standart hale gelmeden önce bile, Karlheinz Stockhausen ve diğerleri, elektronik veya bantlanmış öğeleri içeren işler için daha karmaşık karışımlar kullanıyordu.
Stockhausen’in Beatles’ın “Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band”: Bestecinin 1956 yapımı “Gesang der Jünglinge” gibi eserlerinde beş hoparlörlü bir miksaj (biri tavanda olmak üzere) kullanıldı. Bu, bir zamanlar “Gesang”ı Stockhausen’in en sevdiği “plick-plop” parçası olarak tanımlayan Paul McCartney üzerinde kalıcı bir etki bıraktı.
Artık klasik müzik dünyasının daha geleneksel köşeleri de uzamsal sese giriyor.
Riccardo Muti ve Esa-Pekka Salonen de dahil olmak üzere orkestra dünyasının önde gelen şefleri, Apple Music’te ve bağımsız klasik müzik dinleme uygulamasında yayınlanan son kayıtlarının uzamsal ses miksajlarını kişisel olarak onayladı. Ve diğer türlerde olduğu gibi, Apple mekansallaştırılmış remikslerin çalma listelerini bir araya getirdi.
Bu arada, klasik müziğin sürükleyici topluluğunun müdavimleri ticaretlerini yapmaya devam ettiler: SWR Experimentalstudio üyeleri, bu ay New York’ta düzenlenen Time Spans Festivaline İtalyan modernist Luigi Nono’nun surround ses çalışmalarını getirerek geldiler. Ve Amerikalı besteci-saksafoncu Anthony Braxton, Almanya’daki Darmstadt Yaz Kursuna yeni bir surround ses konsepti olan “Thunder Music”i getirdi.
O canlı performanslar müthişti. Kayıtlarla ilgili farklı bir hikaye: Son zamanlarda çeşitli Dolby Atmos miksajlarını dinledikten sonra, klasik müziğin daha yaygın olan mekansal teklifler listesinin devam eden bir çalışma olduğunu hissettim.
Arada bir yerde, bu yaz New York’taki Shed’de Stockhausen tarafından uzamsal bir ses konseptinin bir uygulaması olan Sonic Sphere vardı. 124 hoparlörlü kurulumu, bir seferde yaklaşık 200 dinleyiciyi çevreledi. Temmuz ayı başlarında, Steve Reich’in “Music for 18 Musicians” adlı eserinin bas frekanslarının bulanık olduğu yeni bir mix’ini duydum. Bu, ne yazık ki, eseri keskin, Minimalist zarafetinden de mahrum etti; bas klarnet dizelerini takip etmek yerine, orada olduklarını tahmin ettiniz. Bir drama duygusu boşa gitmişti.
Benzer şekilde, Apple Music’in “Uzamsal Seste Klasik” çalma listelerinde bulabileceğiniz bazı seçimler, biçim için yetersiz seçilmiş görünüyor. Bach’ın “The Well-Tempered Clavier” adlı eseri gibi derin bir solo çalışmanın kaydı, mekansal bir muamele için pek de uygun değil. Ama bir tane aldığında – Fazıl Say’ın hoş bir kaydında olduğu gibi – sadece yankı seviyeleri gökyüzüne çıkmış gibi geliyor. Hareket etmekten daha dikkat dağıtıcı. Bu tür yabancı karışımlar, Dolby Atmos’un doğru repertuara uygulandığında sağlayabilecekleri konusunda da zayıf bir reklamdır.
Bir tezat olarak, Chicago Symphony Orchestra’nın son albümü “Contemporary American Composers”ın açılış çalışmasına, Jessie Montgomery’nin “Hymn for Everyone”ına bakın. Bu parça, normal stereo karışımında çok çekici; Şarkılı açılış motifi bölümler arasında geçiştirilip yeni tınısal renklere bürünürken bile açık yürekli davet duygusunu hiçbir zaman kaybetmiyor. Apple Music’teki Dolby Atmos mix’inde bu kuşatıcı etki derinleşiyor. Yaylı teller, nefesli çalgılar ve vurmalı çalgılar arasındaki boşluklar daha geniştir. Merkezi olarak karıştırılmış bir pizzicato serisi, daha da dramatik, köprü oluşturan bir rol üstlenir.
Orkestranın ses mühendisi Charlie Post, bir röportajda “çağdaş müzik bunun için özellikle uygun görünüyor” dedi. Ve 2014’te Chicago Senfonisine katıldığından beri, radyo yayını veya arşivleme amaçları için kesinlikle gerekli olandan daha fazla mikrofonla kayıt yaparak oturumları nasıl “geleceğe hazır” hale getirdiğini anlattı. Şimdi, Dolby Atmos gibi bir format devreye girdiğinde, topluluk, her performanstan güçlü bir ses yakalama programı – bunu son derece ayrıntılı bir orkestra veri seti olarak düşünün – ile hazırdır.
Yapımcı David Frost ve uzamsal miksaj uzmanı Silas Brown ile çalıştıktan sonra, Post’un Chicago Symphony’nin müzik direktörü Riccardo Muti’den onay alması gerekiyor. Post, orkestra şefinin Sennheiser kulaklıkları takarak 2018 tarihli “Italian Masterworks” albümünün çift sesli bir yorumunu duyduğunda etkilendiğini düşündüğünü ve topluluğun uzamsal ses ekibine bu alanda daha fazlasını yapmaları için onay verdiğini hatırladı.
Post, “Daha geniş ve onun için daha hoş olduğunu düşündü” dedi. “Yani bu, almak için harika bir başparmak oldu.”
Salonen, San Francisco Senfonisinde, gelecek performansları ve yayınları planlarken mühendislerle eşit derecede hevesli ve hatta daha fazla uygulamalı oldu.
Bir video röportajında ”Çok, çok iyi bir ekibimiz var, bu yüzden herhangi bir anneliğe ihtiyaçları yok” dedi. “Fakat bu süreçten ben de etkilendim çünkü bu yeni bir miksaj türü. Ses nesnelerini 360° uzayda konumlandırdığınızda süper eğlenceli bir bilgisayar oyunu gibi oluyor – çok eğlenceli. Ve hile olmayan bazı müzikal sanatsal kazanımlar var. Teknoloji uğruna teknoloji olmak zorunda değil; anlamlı bir amaç olabilir.”
Salonen’in Gyorgy Ligeti’nin San Francisco’daki son müzik kayıtlarında bu çok açık ve bunların birçoğu artık Dolby Atmos özellikli single’lar olarak var. (Stanley Kubrick’in “2001: A Space Odyssey”de ünlü olarak kullandığı Ligeti’nin “Lux Aeterna”sının bir versiyonu da YouTube’da çift kulaklı, kulaklıkla optimize edilmiş bir versiyonda mevcuttur.)
Ligeti’nin -farklı orkestra gruplarının mikrotonal olarak farklı akortlarda çalmasını gerektiren bir parça olan- “Dallanmalarında” Dolby Atmos miksajı tuhaf farklılıkları ortaya çıkarıyor. Geniş bir ses sahnesine yayılan ürkütücü, dallanan telleri bulmak ve takdir etmek daha kolaydır; gevezelik doruk taze bir güce sahiptir.
Hem şef hem de besteci olarak teknolojiyi geleneksel orkestra ile harmanlamaya ilgi duyan Salonen, hangi Dolby Atmos kayıtlarını görmek istediğini düşündü. Stockhausen’in “Gesang der Jünglinge”ini düşünerek, “Bunu satın alırdım!” dedi.
Bir e-postada, Stockhausen’in uzun süredir arkadaşı ve işbirlikçisi olan Kathinka Pasveer, Stockhausen Verlag kataloğunu yeniden düzenleme planlarının olmadığını söyledi. Pazarın şu anda çok küçük olduğunu da sözlerine ekledi.
Apple’ın pazar payı bunu değiştirebilir. Ancak şimdilik, son teknoloji uzamsal ses kompozisyonlarının başka dağıtımcıları var.
Besteci Natasha Barrett’in son on yılda karşılaştığım belki de en canlı uzamsal-ses çalışması olan son albümü “Leap Seconds”, Sargasso etiketinden satın alındığında yalnızca kulaklıklar için binaural bir miksajla geliyor. Ve İngiliz plak şirketi All That Dust, Bandcamp sayfasında binoral albüm miksajları yayınlıyor.
Bu yıl, yaptığım en iyi uzamsal ses satın alımı, Stockhausen’in piyano, perküsyon ve elektronik sesler için “Kontakte”sinin All That Dust indirmesi oldu. Bu, en son vızıltı teknolojisi kadar haber değeri taşımayabilir, ancak o kadar pahalı da değildir.
Kulübeyi ziyaret ettiğim hafta, bir saatlik çalma seansına varan bir konser için Reich gösterisinin biletleri 46 dolardan başlıyordu. Ama benim “Kontakte” kaydım düzeltici bir şeydi: sadece 5 pound (6,37 $). Bu binaural yayın ve buna benzer sürümlerle, Apple’ın abartılı ekipmanlarına dalmanıza gerek yok. Muti’nin Chicago’da kullandığı Sennheiser serisinde olduğu gibi sağlam kulak üstü kulaklıkları olan herkes bu sihri deneyimleyebilir.
